DEX borsası kullanıcılar arasındaki alım-satımları gerçekleştirebilmek için otomatik akıllı sözleşmeleri (kendi kendine yürütülen sözleşmeler) kullanan bir platformdur. Yatırımcı ve likidite sağlayıcısı arasında bir aracı olarak iş gören merkezi borsaların tersine, merkeziyetsiz borsalarda böyle bir aracılık söz konusu değildir.
DEX işlemlerin gerçekleşmesini sağlamak için likidite havuzlarını kullanır ve otomatik piyasa yapıcı konseptinden yararlanır. Bu, havuzda yeteri kadar likidite olduğu sürece işlemlerin tamamlanmasını sağlar. DEX tarafından sunulan özgürlük ve anonimlik popülerliklerinin artmasına neden olmuş ve merkeziyetsiz borsalar DeFi patlamasının merkezinde yer almışlardır.
Ethereum, BNB Chain (önceki adıyla Binance Smart Chain) ve Solana DEX’leri destekleyen en popüler blok zincirlerden üçüdür.
Merkeziyetsiz Borsalar Nasıl İşler?
Merkeziyetsiz borsalar ölçeklenebilirliği, merkeziyetsizliği ve işlemlerin gerçekleşmesini sağlayacak şekilde tasarlanmıştır. Birçok DEX, bunu başarmak için otomatik piyasa yapıcı (AMM) ve sipariş defterleri gibi farklı sistemler uygulamaktadır.
Bazı platformlar aynı zamanda kullanıcıların varlıklarını en iyi fiyatlardan takas etmesini sağlamak için en iyi fiyatları bulmak amacıyla farklı blok üstü platformları arayan DeFi sunucularına bağlı benzersiz toplayıcılar kullanmaktadır. Ancak, kullanıcılar doğrudan platformda yatırım yapabildiğinden ve düşük gaz maliyetleri, düşük işlem ücretleri ve düşük fiyat kaymaları gibi farklı seçeneklere ulaşabildiklerinden bu platformlar da yine de DEX olarak kabul edilirler.
Blok zincir teknolojisi tarafından sunulan önemli seviyedeki belirlilik ve geri alınamayan akıllı sözleşmeler DEX’lerin en kritik avantajlarından birisidir. Coinbase veya Binance gibi merkezi borsalar (CEX) borsanın dahili eşleştirme motorunu kullanarak işlemleri desteklerken, DEX akıllı sözleşmeler ve zincir üstü işlemler ile yatırım işlemlerini gerçekleştirmektedir.
Ayrıca, DEX’ler kendilerinde barındırılan cüzdanları kullanarak yatırım yaparken kullanıcılara varlıklarının kontrolünü tam olarak ellerine almalarını sağlamaktadır. DEX kullanıcılarından genellikle iki türlü ücret alınır: ağ ücreti ve yatırım ücretleri. Ağ ücretleri zincir üstü işlemlerin gaz maliyeti ile ilgilidir. Bunun tersine, yatırım ücretleri altta yatan protokol, likidite sağlayıcıları, token sahipleri veya protokolün yapısına göre bunların bir birleşimi tarafından ödenir.
Birçok DEX tek bir hata noktası olmaksızın izinsiz, uçtan uca bir zincir üstü altyapıyı ve dağıtılmış paydaşlardan oluşan bir topluluk içerisinde merkeziyetsiz bir sahiplik öngörür. Bu, genellikle protokol yönetim işlemlerinin, önemli protokol tercihleri için oy kullanan paydaşlardan oluşan bir topluluk olan merkezisizleştirilmiş otonom organizasyon (DAO) tarafından yürütüldüğü anlamına gelir.
Ancak, DEX’in ana geliştirme ekibi genellikle kritik protokol işlevleriyle ilgili olarak merkeziyetsizleştirilmiş bir grup paydaşa oranla daha isabetli kararlar verdiğinden, kalabalık bir DEX ortamında protokol merkeziyetsizliğini artırırken rekabetçi yapıyı korumak zordur. Ancak buna rağmen, birçok DEX sensöre karşı direnç kazanmak ve uzun vadede daha sağlam bir yapıya kavuşmak için merkeziyetsiz yönetim yapısını kullanmaktadır.
Sipariş Defteri DEX’leri nedir?
Sipariş Defteri DEX’leri Defi’nin geliştirilmesinden öncelere dayanan klasik yatırım paradigmasını kullanmaktadır.
Daha önce de belirtildiği gibi, yatırımcılar bir varlık için alım ve satım emirleri girer ve emir defteri bunları fiyatlarına göre sıralar. Bu, arzı ve talebi bulunduğu sürece herhangi bir varlığa yatırım yapabileceğiniz anlamına gelir.
Daha önce yatırım yaptıysanız, büyük ihtimalle daha önce bir emir defteri kullanmış olma olasılığınız çok yüksektir.
Zincir dışı
Bir zincir dışı emir defteri DEX’i, blok zincir tabanlı emir defterleri ile zincir üstü işlemleri entegre ederek yatırım yapılmasını sağlar. Hedef, yatırımcıların merkeziyetsiz ve kolay yatırımın avantajlarından yararlanmasını sağlamaktır.
İşlemleri gerçekleştirmek için, bir zincir dışı DEX eşler arası emir defteri kullanır. Emir defterleri yatırım faaliyetleri hakkında fiyat, hacim, vade sonu ve emrin türü (alım veya satım emri) gibi veriler sağlar. Emir defterinde emrinizi gören bir kullanıcının DEX’e bir emir vermesi mümkündür ve akıllı sözleşme bu durumda işlem için kullanılabilir paranın bulunup bulunmadığını kontrol eder. Eğer her şey beklendiği gibi giderse, satın alma işlemi gerçekleştirilir.
Zincir üstü
Zincir üstü işlemler blok zincirde gerçekleşir ve hem dağıtım hem de açık defterde gösterilir. Zincir üstü işlemler madenciler veya onaylayıcılar tarafından onaylanır ve doğrulanır. Bunlar daha sonra blok zincir ağında genel bir güncellemenin yapılmasını sağlar.
Ayrıca, madenciler zincir üstü bir işlemin tamamlanması için daha önceden kaç onay alınması gerektiğine karar vermiş olmalıdır. Bir zincir üstü işlemin tamamlanması için gereken süre ağın yüküne de bağlıdır. Dolayısıyla, doğrulanması gereken çok sayıda işlem varsa, işlemler gecikebilir.
Otomatik Piyasa Yapıcılar (AMM) nedir?
Otomatik Piyasa Yapıcılar token fiyatlarını belirlemek için akıllı sözleşmeleri kullanarak DEX’lere aracıları aradan çıkartmak için benzersiz bir yöntem sunar. Merkezi borsaların geleneksel emir defteri sisteminin yerine, AMM işlemleri yönetmek ve likiditenin işlemleri tamamlamak üzere yönlendirilmesi için matematiksel bir formül kullanır.
Ethereum’un kurucu ortağı Vitalik Buterin, DEX’lerin karşılaştığı likidite sorununu çözmek için eşit bir şekilde dağıtılabilecek, tokenleri üzerlerinde bulunduran akılı sözleşmeleri kullanarak işlemleri gerçekleştirmek hakkında yazdığı makaleyle bu konsepte ilham kaynağı oldu.
AMM, borsalar ve diğer protokollerden fiyatlar hakkında zincir üstü bilgiler sunan blok zincir oraclelarına yüksek oranda bağlıdır. Bu oracleları entegre etmek DEX’lerde sunulan fiyatların merkezi borsalarda sunulan fiyatlara benzer olmasını sağlamaktadır.
AMM destekli DEX’lerde likidite yatırımcıların sermayelerini likidite havuzlarına eklemelerini teşvik ederek sağlanmaktadır. Likidite madencileri tokenları ile çeşitli likidite havuzlarına para yatırabilir ve işlemleri tamamlamaları karşılığında yatırımcılar tarafından ödenen işlem ücretlerinden paylarını alabilirler.
DEX Toplayıcıları nedir?
Daha önce belirtildiği gibi, DEX toplayıcıları zincir üstü bilgileri tarayarak kullanıcılara farklı protokollerden bilgiler sunarlar Kullanıcılar hangi DEX’i kullanacakları ve paralarını stake etmek için en iyi platformun hangisi olduğu konusunda seçeneklere sahiptirler.
DEX toplayıcıları aynı zamanda müşterileri fiyat dalgalanmalarından korur ve işlemlerin başarısız olma olasılığını azaltır. Ayrıca, bazı DEX toplayıcıları kaynakları optimal kullanıcı deneyimi ve bazı seçenekler sunan merkezi bırsadan çekerler. Ancak, kullanıcılar tüm işlemleri kendi platformlarından yapar ve merkeziyetsiz borsaların sunduğu tüm avantajlardan yararlanırlar.
DEX Kullanmanın Avantajları Nedir?
Merkeziyetsiz borsalarda işlem yapmak, özellikle de işlemler gerçekleşirken ağın gaz maliyetleri yüksekse, pahalı olabilmektedir. Ancak, DEX platformlarını kullanmanın bazı avantajları vardır.
KYC/AML veya Kimlik Doğrulaması süreci yoktur
Şu anda merkeziyetsiz borsalar KYC (Müşterini Tanı) veya AML (Kara Para Aklama ile Mücadele) standartlarına uymak zorunda değildir. Bunun nedeni, kripto para borsalarındaki gibi merkezi bir yatırım masasının aksine, DEX kullanıcılarının akıllı sözleşmeler kullanarak kendi aralarında işlem yapmasıdır.
Daha Düşük Karşı Taraf Riski
Karşı taraf riski, merkezi borsaların karşılaştığı büyük bir sorundur ve aracının işlemin kendine düşen tarafı tamamlayamaması durumunda ortaya çıkar. Bu durumla, likidite sunucuları için riskin çok yüksek olduğu yüksek volatilitenin hakim olduğu zamanlarda yaygın bir şekilde karşılaşılır ve bu zaman diliminde birçok CEX işlemleri durdurur.
DEX’ler merkeziyetsiz yapılarından ve tüm işlemlerin akıllı sözleşmeler ve likidite havuzları aracılığıyla P2P yapılmasından dolayı bu riski bertaraf ederler.
Tüm Tokenlara Minimal Gereksinimlerle Yatırım Yapılabilir
Kullanıcılar daha önce DEX veya DEX ile bağlantılı bir şekilde geliştirilmiş olan bir DApp (dağıtılmış uygulama) üzerinden daha önceden takas edemediği yeni ve az bilinen kripto paralara yatırım yapabilir. Genellikle merkezi borsalar bir düzineye yakın projeye yer verirler ve büyük çoğunluğu sadece en popüler kripto paraları destekler; bu da özellikle düzenlenmiş borsalar diğer ülkelerden kullanıcılara hizmet vermediğinde, daha küçük ve popülerliği daha düşük olan tokenlara yatırım yapmayı zorlaştırır. Ayrıca, merkezi borsaların sunduğu gözetimli cüzdanların aksine, DEX’ler kullanıcılara varlıkları üzerinde tam kontrol imkânı sunan gözetimsiz cüzdanları kullanıma sunarlar.
DEX ile ilişkili bazı riskler de vardır
Ancak, yukarıda bahsettiğimiz avantajlarına ek olarak, merkeziyetsiz borsaların bu borsalarda yer almak için gerekli olan teknik bilginin eksikliği, akıllı sözleşmelerin hassas tarafları ve pek incelenmeden işleme açılmış tokenler gibi bazı dezavantajları da vardır. Aşağıda DEX borsası ile ilgili bu dezavantajları sıraladık.
Kurtarma Özelliği Yoktur
Kendi çalışanları olan ticari kuruluşlar tarafından yönetilen merkezi borsaların aksine, DEX’ler kaybolan, çalınan veya yer değiştiren varlıkları geri getiremez. KYC sürecinin bulunmaması veya hesabın hacklenmesi veya gizli anahtarın kaybedilmesi gibi durumlarda işlemi iptal etme seçeneğinin olmamasından dolayı, kullanıcılar verileri geri getiremez veya yatırımlarını kurtaramazlar. Para veya gizli anahtarın çalınması durumunda kullanıcıları bilgilendirecek destek personeli veya destek hattı yoktur. Tüm işlemler herhangi bir sahip veya gözlemci olmaksızın blok zindirde akıllı sözleşmeler tarafından yerine getirildiğinden ve kaydedildiğinden, geri iade işlemleri ağın algoritmasına uygun değildir. Bu gibi durumlarda kullanıcılar genellikle varlıklarına yeniden erişim sağlayamazlar.
Düşük Likidite
DEX’lerde tokenlerin mevcut olup olmaması, bireysel piyasa yapıcıların sisteme dahil olup olmamasına bağlıdır. Bu, CEX’lere kıyasla, daha az popüler tokenların likiditesinin çok daha düşük olmasına neden olur. Merkezi borsalar kripto işlemlerinin yüzde 99’una yakınını yerine getirirler, dolayısıyla yatırım işlemlerinin büyük çoğunluğunu oluştururlar. Merkeziyetsiz borsalar genellikle hacim düşüklüğünden dolayı likidite eksikliği çekerler ve yatırım hacimleri düşük olduğunda alıcıları ve satıcıları belirlemek zorlayıcı olabilir.
Sınırlı İşlem Hızı
Blok zincirin sınırlı ölçeklendirilebilme olanağından dolayı, işlem hızı CEX’lerle kıyaslandığında daha düşük olabilir.
Sınırlı Yatırım İşlevleri
DEX teknolojisi itibari para kullanarak dijital varlık satın almanıza izin vermez. İtibari para ile yatırım yapamaz veya banka hesabınıza para çekemezsiniz ve bu da paranızı başka yerde kullanmanızı büyük ölçüde engeller. Ayrıca, kaldıraçlı yatırım gibi özel yatırım şekilleri ve düşük likidasyon seviyeleri çoğu DEX’te bulunmaz.
Ölçeklendirme Sorunları
Ölçeklendirme blok zincirlerin çözmek için çabaladıkları sorunlardan birisidir ve DEX’ler sonuç olarak merkezi borsalarla kıyaslanabilecek işlem hızları sunmak zorundadır.
Merkeziyetsiz Borsalar Güvenli mi?
Merkeziyetsiz borsalar, hayati öneme sahip hizmetleri blok zincir üzerinde çalıştırarak müşterilerine varlıkları üzerinde tam kontrol sağlamak suretiyle merkezi borsalardan ayrılırlar: teknolojileri sayesinde kripto parayla daha güvenli ve daha şeffaf bir yatırım imkanı sunarlar.
Ancak, düşük listeleme gereksinimlerinden dolayı birçok dolandırıcı proje DEX’te kendilerine yer bulur. DEX’te gerçekleşen en yaygın dolandırıcılıklar arasında pump and dump etkinlikleri yer alır. Dolayısıyla, DEX borsasında bir token satın almadan önce kendi araştırmanızı yapmanız önemlidir.
Merkeziyetsiz Borsalarda Nasıl Kripto Alabilirim?
Merkeziyetsiz borsada kripto satın almak oldukça basittir. Gözetimsiz bir cüzdanı platforma bağlamanız ve yatırım yapmak istediğiniz işlem çiftini seçmeniz gerekecektir. Ayrıca, blok zincir ekosisteminin native tokeninden de biraz elinizde bulunması gerekir (örn. Ethereum için ETH veya BNB Chain için BNB). Havuzda yeterli likidite bulunduğunda, işlem tamamlanacak ve tokenleriniz cüzdanınıza yansıyacaktır.
DEX Ücreti Nedir?
Operasyonel harcamaları ve mevzuattan doğan ücretleri karşılamak için daha yüksek işlem ücretlerinin söz konusu olduğu CEX işlemlerinin aksine, DEX işlemleri aracının pay almamasından dolayı daha düşük maliyetle gerçekleşir. Ayrıca, bazı DEX’ler platformlarında verilen alım ve satım emirleri swap ücretlerini sabit bir orana bağlar.
SSS
Merkeziyetsiz Borsalara Verilebilecek Örnekler Hangileridir?
Aşağıdaki iki borsa trafik, likidite ve yatırım hacimleri açısından en iyi merkeziyetsiz kripto para borsaları arasında yer alır:
- Pancakeswap
- Uniswap
Dex Ne Demek ve Bir Dex Borsası Nasıl Gelir Elde Eder?
Merkeziyetsiz borsalar anlamına gelen Dex, merkezi borsalar gibi gelir elde eder: platformlarında gerçekleşen her işlemden komisyon alırlar. Bu, ilk bakışta öyle görünmese de, merkeziyetsizlik prensibinin ihlali anlamına gelmez; zira merkeziyetsiz borsalar faaliyetlerini sürdürmek için altyapıya ihtiyaç gösterirler. Ancak, bu durumda ücretler altyapı sağlayıcıları veya birincil düğümler arasında paylaştırılır.
Herhangi bir ücret almadan DEX işletmek, borsa sahibinin tüm riskleri alıp hiçbir gelir elde etmemesini gerektirdiğinden, ekonomik olmaz.
En Büyük DEX Nedir?
Mayıs 2022 itibariyle yüzde 43’lük piyasa payı ile Uniswap şu anda en büyük merkeziyetsiz borsadır. Uniswap DEX, akıllı sözleşmelerle desteklenen merkeziyetsiz havuzları kullanan bir otomatik piyasa yapıcıdır (AMM).
Merkeziyetsiz Borsalar Yasal mı?
Eveti tıpkı merkezi borsalar gibi merkeziyetsiz borsalar da tamamen yasaldır. DEX’ler tüm ülkelerde aynı mevzuata tabidir.
